Ý nghĩa của hình tượng khỉ trong dân gian Việt Nam

Trong số 12 con giáp, khỉ được xem là biểu tượng của sự tinh anh, nhanh trí, thông minh và lém lỉnh, tượng trưng cho sự tốt lành và may mắn, hoạt náo và vui tươi. Trong số các loài động vật hoang dã thì khỉ là một loài động vật thú vị và luôn gây bất ngờ cho con người. Vì là con vật có đặc tính giống với loài người, có thể di chuyển bằng hai chân, cầm nắm bằng tay, sống theo gia đình đủ vợ chồng con cái, sinh con và cho con bú sữa mẹ nên khỉ cũng được cho là một loài động vật có tình thương và cảm xúc giống người. Cảm xúc yêu thương, giận dữ của khỉ có thể nhìn thấy được trong những biểu hiện trên gương mặt như con người. Trong giao tiếp với loài người, khỉ là con vật thường đem lại tiếng cười bởi những hành vi bắt chước ngộ nghĩnh và tinh nghịch y hệt con người của nó. Thậm chí khỉ còn là loài vật biết biểu lộ tình thương với đồng loại của mình không khác gì con người, chúng hôn hít nhau, rúc vào cơ thể nhau, bắt chấy cho nhau, ôm ấp và vuốt ve nhau.

Không gian thì liên quan chi đến khỉ?

Môi trường sống tự nhiên của khỉ là thế giới hoang dã, trong các khu rừng rậm, những cánh rừng ẩm ướt nhiều hang động hay các khu vực đồng cỏ rộng lớn và hầu hết các loài khỉ đều sống ở trên cây, leo trèo lên xuống liên tục, di chuyển từ cành cây này sang cành cây khác nhờ cái đuôi giúp giữ thăng bằng và có thể cầm nắm như hai bàn tay. Thế giới của khỉ là thế giới thiên nhiên hoang dã, đối với loài người, đó là một môi trường hoang vắng, mênh mông, không có bóng dáng con người. Chính vì lẽ đó, khi muốn ví von môi trường sống vắng vẻ, hoang vu, ít dấu hiệu của con người thì dân gian hay sử dụng đến các thành ngữ có liên quan đến loài khỉ như Khỉ ho cò gáy hay Vượn hú chim kêu. Nơi đâu có âm thanh của khỉ nghĩa rằng nơi đó hoang vắng và xa xôi, heo hút và hẻo lánh, ít người lui tới... Nơi khỉ ho cò gáy còn có nghĩa chỉ một vùng đất khô cằn không thuận lợi cho việc làm ăn sinh sống và phát triển kinh tế, sự nghiệp

Xấu xí thì cứ ví với khỉ.

Cái gọi là xấu xí ở đây không chỉ là cái vẻ không được ưa nhìn bên ngoài mà còn nhằm để miêu tả cái xấu xa trong tính cách con người. Để chê ai đó xấu xí, hay cau có khó ưa, dân gian Việt Nam hay dùng các cụm từ Mặt nhăn như khỉ, Mặt nhăn như khỉ ăn ớt, Mặt nhăn như khỉ ăn ruốc hay Nhăn nhó như khỉ ăn gừng. Nghĩa đen của các câu thành ngữ này nhằm miêu tả cái bộ mặt nhăn nhó khó coi nhìn rất khổ sở của loài khỉ khi chúng ăn nhằm phải các thứ đồ cay như gừng, ớt hay món ăn có mùi khó chịu như ruốc. Mặt khỉ bình thường đã nhiều nếp nhăn thuộc loại bậc nhất trong các loài động vật rồi nên khi khỉ nhăn mặt thì còn thấy nhàu nhĩ gấp bội phần. Ông cha xưa dùng hình ảnh nhăn nhúm khổ sở của mặt khỉ nhằm ám chỉ con người đang có tâm trạng lo lắng hay đang có điều gì đó khó chịu, cau có, quạu quọ với tất cả những người xung quanh.

Làm càn làm quấy cứ lấy khỉ mà so

Như ở trên là nói đến cái xấu xí về mặt hình thức của khỉ nên cũng bị so với hình thức xấu xí của con người, còn xét về mặt tính cách, trí tuệ, tâm tính mà xấu xa, phản phúc, ngu đần…thì  dân gian Việt Nam cũng có không ít câu mang khỉ ra mà ví. Muốn chửi ai ngu si, đần độn, khó dạy bảo thì kêu là Cái đồ chà vá đục đạc. Chà vá là một loài vượn khoang, còn đục đạc là chỉ con khỉ đột, hai giống khỉ bị dân gian cho rằng có đầu óc ngu si, khó dạy. Để mắng chửi người dốt nát mà ưa bày trò hay thích múa may làm trò để qua mặt thiên hạ thì dân gian lại có cụm từ  làm trò khỉ  hay cái đồ làm khỉ làm khọn, tức là làm những chuyện chướng tai gai mắt người ta.

 

Tuổi thân – số phận và duyên tình

Trong quan niệm của người Việt Nam, phụ nữ nếu không may được sinh vào năm Thân sẽ lận đận về đường duyên nợ, một là muộn đường chồng con, hai là nếu lấy chồng sớm sẽ phải qua 2, 3 lần đò (2,3 chồng), sau đó mới được yên ổn hạnh phúc. Cho nên khi tính tuổi sinh con, dân gian cũng hay tránh năm Thân, đặc biệt là năm Canh Thân đối với dự định sinh con gái hay năm Giáp Thân đối với kế hoạch sinh con trai. Ca dao có câu:

 Người ta tuổi tí tuổi mùi

 Còn em luống chịu bùi ngùi tuổi Thân

để nói đến cái lo lắng, bùi ngùi cho thân phận mình sẽ gặp tình duyên lận đận dở dang của một cô gái trót được cha mẹ sinh nhằm vào năm Thân. Phụ nữ cầm tinh con khỉ trong tư tưởng của người xưa phần nhiều có cuộc đời lận đận, do đa sầu, đa cảm và đa tình nên hay gặp rắc rối trong chuyện tình cảm, có khi còn không may phải góa chồng sớm. Hình ảnh người vợ góa chồng một mình nuôi con nhỏ cũng khiến cho dân gian chạnh lòng ví von với hình ảnh con khỉ bồng con hái trái:

Khỉ bồng con lên non hái trái

Anh cảm thương nàng phận gái mồ côi

Theo cách nghĩ của người xưa, những người cầm tinh con khỉ thường có hành vi… giống khỉ, giống theo kiểu hay nhanh hay nhảu mà thành hậu đậu, thường thích hoạt động luôn tay luôn chân, hay đi xa chứ không thể ngồi yên một chỗ. Người tuổi thân thường thích đi lại nên cũng dễ thay đổi môi trường làm việc, muốn được bay nhảy và đối đầu với thử thách ở những nơi mới mẽ. Cho nên đối với con khỉ, thật khổ khi phải sống trong lùm cây hay bụi rậm vì môi trường sống lý tưởng của nó là phải ở những rừng cây rậm rạp để nó có thể tha hồ nhảy nhót, và nhiều khi để thỏa mãn được cái tính khí hay leo trèo mà khỉ gây ra những chuyện nực cười như trong câu ca dao dưới đây.

Tuổi thân con khỉ ở lùm

 Nhảy qua nhảy lại té ùm xuống sông

Trong bài dân ca Lý Đất Giồng của người Nam Bộ có những câu hát đối đáp qua lại của một chàng trai tuổi Giáp Thân và một cô gái tuổi Canh dần. Theo tử vi thì đây là 2 tuổi xung khắc mạng với nhau trong tứ hành xung Giần- Thân- Tỵ- Hợi. Khi nhìn thấy người con gái mình yêu đang vất vả gánh nước tưới rau trên giồng đất, chàng trai đã buông lời hỏi han thật lòng thật dạ:

Hỡi cô gánh nước đàng xa

Còn bao gánh nữa để qua gánh dùm?

Ngay lập tức, cô gái cũng buông lời trêu ghẹo lại chàng:

Tuổi thân con khỉ ở lùm

Cuốc không lo cuốc, lo dòm người ta

Chàng trai dù bị cô gái trêu đùa, ví von mình với con giáp mà mình cầm tinh và cho rằng mình không lo làm ăn, cứ lo núp bờ núp bụi dòm lén cô gánh nước nhưng anh không thấy buồn mà còn cảm thấy vui mừng. Vì nếu không để ý đến anh, không để lòng để dạ thương anh thì cô gái làm sao biết được anh cầm tinh con khỉ. Biết được người ta đã có chút tình cảm dành cho mình nên anh được dịp tiếp tục than thở, gợi lòng thương:

Tuổi thân con khỉ là qua

Tình duyên dang dỡ xót xa mấy lần

Trước những thở than mà cũng là lời giới thiệu hoàn cảnh hôn nhân “tinh duyên dang dỡ”, tức là chưa có gia đình của chàng trai, cô gái đã trả lời nửa đùa nửa thật mà cũng như là lời nhắn nhủ:

Nếu anh chẳng thấy ngại ngần

Kết duyên thì hãy nhớ Canh Dần tuổi em

Nghĩa rằng lòng cô đã chịu dạ anh nhưng hỏi anh có ngại ngần chi không khi giữa hai người lỡ rơi vào mệnh xung khắc, hai cái tuổi Thân và Dần liệu có ăn đời ở kiếp được với nhau hay không. Bên cạnh đó với quan niệm của ông bà xưa con gái tuổi Dần dữ như cọp, liệu có khiến anh chùn lòng không dám bước tới với cô hay không? Cô gái nhà quê gánh nước tưới rau lo là lo vậy, chẳng xa xôi to tát gì, chẳng quan tâm anh có nhà cao cửa rộng hay không mà chỉ lo cái quan niệm tâm linh xem tuổi chồng tuổi vợ của cha ông từ xa xưa đến nay khiến hai người rồi sẽ thành dang dỡ mà thôi.