Vì sao người Việt nói: "Chẳng câu được con khỉ nào?"

Người Việt có một cách nói rất kỳ lạ: Ví dụ hôm nay một ông đi câu, không câu được con cá nào, thì lại nói: “Chẳng câu được con KHỈ nào!”. Tới nỗi một khách ngoại quốc tình cờ nghe được phải há miệng ngạc nhiên, chẳng lẽ dưới sông có khỉ ?

Lại nữa, khi muốn chối bỏ nhận định của ai đó, người Việt sẽ nói: “Đúng, đúng cái con khỉ”. Dĩ nhiên, “con khỉ” này không phải là… “con khỉ”, mà đó chỉ là cách nói để nhấn mạnh rằng người nói không chấp nhận cái điều mà đối phương đưa ra.

Và còn trong nhiều trường hợp nữa, như “bố khỉ”, “cái đồ khỉ”, “cái khỉ mốc”, “khỉ gió”… Hình tượng con khỉ thường gắn liền với sắc thái phủ định, chán chường, không lấy làm tích cực gì, hoặc cũng đôi khi là bỡn cợt, mắng yêu. 

Kể ra cũng lạ. Nếu xét về độ gần gũi, quen thuộc trong đời sống người Việt xưa – nay, thì người ta nên dùng con gà, con vịt, hay con trâu mới đúng. Nhưng lại chẳng có ai nói “Chẳng câu được con… vịt nào”, hay “Cái đồ… trâu” cả! 

Ngôn ngữ là một dòng chảy sống, động chứ không tĩnh, nó hoà quyện vào các yếu tố văn hóa, lịch sử của thời đại, vậy nên nhiều từ ngữ bóng gió trong tiếng Việt đều có một lai lịch chẳng tầm thường. Ví như nói một người vợ có “máu Hoạn Thư”, thì ai cũng hiểu là nàng ta ghen phải biết; hay nói một chàng trai “Sở Khanh”, thì ắt là anh ta chuyên lừa gạt con gái nhà lành rồi. Hai từ này xuất phát từ “Truyện Kiều”, một tác phẩm văn học kinh điển của đại thi hào Nguyễn Du. Dân gian ai mà chẳng từng nghe Kiều, dù ít dù nhiều, nên ngôn ngữ trong Kiều đã thẩm thấu vào ngôn ngữ bình dân Việt.

Vậy thì quay lại chuyện “con khỉ”. Có lẽ khó có thể chứng minh được nguồn gốc chính xác của cách nói này, ở đây người viết chỉ xin đưa ra một kiến giải cá nhân hữu hạn mà thôi. Trong đời sống người dân nước Nam từ xưa tới nay, ngoài “Truyện Kiều” ra thì còn một tác phẩm kinh điển mà người người đều biết, nhà nhà đều biết, đến tận bây giờ vẫn có hàng triệu người hâm mộ. Đó chính là: Tây Du Ký. Nhân vật chính của danh tác này là Tôn Ngộ Không, một con khỉ đá do trời đất hoá dục mà thành, nhờ căn cơ, ngộ tính tốt mà tu thành Thái Ất tản tiên, nhưng vì nổi thói ngông ngạo hung hăng, lừa Trời dối đất nên bị Phật Tổ đày 500 năm dưới núi Ngũ Hành. Về sau Ngộ Không cải tà quy chính, bảo hộ Đường Tăng đi Tây Trúc thỉnh kinh, dọc đường trừ yêu diệt quái, cuối cùng tu thành chính quả, chức phong là Đấu Chiến Thắng Phật.

Khi phim Tây Du Ký phiên bản 1986 công chiếu ở Việt Nam, trong hồi ức của nhiều gia đình, từ trẻ đến già, chơi đâu thì chơi, cứ đến giờ tiếng nhạc phim nổi lên là tự động răm rắp, không ai bảo ai, chạy về quay quần bên mâm cơm, trước màn ảnh nhỏ để xem Tây Du Ký. Còn trước đó, từ xa xưa, khi chưa có phim truyền hình, thì truyện Tây Du, diễn tuồng Tây Du… đã trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người Việt. Vì thế, cùng với hình tượng Mỹ hầu vương tinh nghịch tài phép, “con khỉ” cũng đã trở nên rất đỗi thân thương với nhân dân ta.

Tạo hình Tôn Ngộ Không trong phim Tây du ký (1986).

Trong nguyên tác “Tây Du Ký” của Ngô Thừa Ân, ở hồi thứ sáu “Quan Âm dự hội hỏi nguyên nhân, Tiểu Thánh trổ tài bắt Đại Thánh”, Tôn Ngộ Không đại náo thiên cung, mà mười vạn thiên binh thiên tướng không sao bắt nổi. Hai từ “con khỉ” liên tục được nhắc tới: Thượng đế thì nói “Con khỉ quái làm loạn”, các thái uý thì rủa “Con khỉ khốn kiếp” v.v. Còn có đoạn:

“Bồ Tát hỏi:

– Nhà ngươi đi dò xét tình hình, thấy thế nào? 

Huệ Ngạn thưa:

– Con vâng mệnh xuống núi Hoa Quả, gọi mở cửa thiên la địa võng, vào yết kiến phụ thân, thưa với người chuyện sư phụ sai con đi. Phụ thân con nói: “Hôm qua đánh nhau với khỉ quái một trận, mà chỉ bắt được các loài hổ, báo, voi, sư tử, không hề bắt được một con khỉ nào”. Hai cha con đang nói chuyện, thì khỉ quái lại thách đánh. Con xin ra trận, múa côn sắt đánh nhau với hắn năm, sáu mươi hiệp, con không địch nổi, phải bỏ chạy về bản doanh. Vì vậy phụ thân con mới sai con và Đại Lực quỷ vương về đây cầu cứu”.

Mấy chữ “không hề bắt được một con khỉ nào” không khỏi khiến người viết liên tưởng đến câu than thở của ông câu cá phía trên kia; phải chăng chính là có một mối liên quan nào đó? “Con khỉ” nổi tiếng nhất phương Đông, có lẽ chính là Tôn Ngộ Không rồi!

Về vấn đề “câu được con khỉ” này, xin bỏ ngỏ để quý độc giả gần xa cùng góp ý, thảo luận. Âu cũng là:

“Lời quê chắp nhặt dông dài
Mua vui cũng được một vài trống canh”.

Thanh Ngọc.